Ali Değermenci

Batı, 350-400 yıldır dünyada hâkimiyetini sürdürüyor. Batı’nın üstünlüğünün en belirgin özelliği, ekonomik alanda büyük bir sıçrama yapması ve ona bağlı olarak insan hayatını refahla buluşturmasıdır. Peki, Batı bu başarısını neye borçlu? Neden diğer ülkeler bunu başaramadı? Özellikle Doğu ülkeleri neden başarılı olamadı? Çin, Hindistan bugün ne yapıyor da başarılı olmaya başladı? 

Sorular oldukça fazla; o yüzden tarihin akışına bakmamız gerekiyor. Kapitalizm ticaretle başladı. Özellikle de uluslararası kara sularında yapılan keşifler ile keşfedilen ülkelerden alınan (el konulan/sömürge) malların Avrupa’ya taşınmasıyla başladı. Jaırus Banajı, “Ticari Kapitalizmin Tarihi” isimli eserinde dünyada ticaretin tarihi ile Batı kapitalizminin tarihini anlatırken, eş zamanlı olarak dünyadaki diğer ülkeler arasındaki ticareti de ele alıyor. Belki de en güzel tarafı Osmanlı Devleti’nin küresel alandaki ticari faaliyetlerini de detaylı olarak incelemesi. 

Özellikle Osmanlı Devleti ile

Dünyadaki durumu da anlatarak karşılaştırmalı okuma yapan ender tarihçilerden Prof. Dr. Toprak yıllarca araştırdı, inceledi ve müthiş bir külliyat bırakarak aramızdan ayrıldı, Cumhuriyet Tarihi’nin 4 ciltlik bir eserinin yazımını da hayata veda etmeden bitirdi...

Cumhuriyet Tarihi konusunda uluslararası üne sahip bir tarihçi olan Prof. Dr. Zafer Toprak arkasında çok değerli eserler bırakarak ayrıldı; kalıplara uymayan, bilimin ışığında mesleğini yapan, örnek bir akademisyen, bir düşün insanı idi. 

Zafer Toprak, erken dönem Cumhuriyet tarihçisi ve sosyal bilimcisi olarak, Cumhuriyet’in ilk döneminden, Atatürk’ün siyasal, entelektüel kimliğine, iktisat politikalarından, antropolojiye kadar çok geniş bir alanda Türkiye’nin o dönemini, kurucu miti ve düşün yapısını anlattı. Dünyadaki durumu da anlatarak karşılaştırmalı okuma yapan ender tarihçilerdendi. Zafer Toprak yıllarca araştırıp, inceleyip, kütüphaneler kurarak müthiş bir külliyat bıraktı geride. 

Darbelerle geçen tarih 

Cumhuriy

Osmanlı eliti son 200 yılda, cumhuriyet seçkini de 100 yıldır bu soruyu soruyor: Hata nerede, biz neden Batı’dan geriye düştük?, diye...  Geriye düşme, özellikle Türk toplumunda ciddi bir psikolojik sorun olarak görülmektedir. Çünkü 15’inci yüzyıl, Avrupa’da “Türk yüzyılı” idi ve Osmanlı Türk’ü Avrupa’nın ciddi anlamda önündeydi. Hatanın nedeni 300 yıldır bir yerde kilitli duruyor; devlet-toplum ilişkisi ve üretim şekliydi.

Osmanlı’nın modernleşme hareketi de II. Abdülhamid’in istibdat dönemi de, İttihatçılar’ın milliyetçilik uygulamaları da, hatta Cumhuriyet’in sert modernleşme hareketleri de hatanın telafisi için yapılmıştı. Batı’dan geri kalmışlığı düzeltmek ve Batı ile göz hizasında olma amacı güdüyordu.

Türklerin Batı’dan geriye düşmesi üzerine yığınla kitaplar, araştırmalar, makaleler yayınlanmıştır. Bu soruna Osmanlı eliti, hatanın nedenini kimisi dinsel inançta ararken, dindarlar da dinden uzaklaşmaya, Batılı tarzı

Haftalardır gündemde olan ABD’nin bir önceki başkanı Trump, yalan beyanda bulunması ve seçimlerde toplanan paralardan seks yıldızına ‘’sus payı’’ ödenmesi nedeniyle salı günü gözaltına alındı. Mahkeme süreci başlamış oldu. Konu yalan konuşmak; ABD’de siyasetçinin kandırma, yalan konuşması çok kötü bir durum olarak değerlendiriliyor. Fakat aynı ABD, Irak’ta bir milyondan fazla sivil halkın ölümüne neden olan ‘’Irak İşgali’’ne yönelik hiçbir süreç başlatmadı. 

Aydınlanma ile birlikte batı medeniyeti seküler değerleri, dinsel öğretilerden daha önemli hale getirdi. Erdem, iyi insan, yalan konuşmamak gibi… Bunların bir kısmını da kanunlarla suç olarak tanımladı. 

Yalan konuşmak insanlık tarihinin her döneminde “kötü bir olay” olarak değerlendirilmişti. Aydınlanma öncesi, yalan dinsel nedenlerle “günah”, seküler dönemde ise etik açısından da olumsuz, hatta suç (ceza) olarak tanımlandı. 

Yalana karşı

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği sistemi 1989 yılında çöktüğünde Amerikan liberalizmi iktidarını ilan etmişti. Dünya tek kutuplu bir hale gelmiş ve liberal demokrasinin sonsuza kadar devam edecek bir sistem olduğu görüşü savunulmuştu. Francis Fukuyama “Tarihin Sonu” isimli makalesini 1989 yılında yayımlıyor ve dünyada büyük yankı uyandıran, tartışmalara yol açan bir yeni duruma işaret ediyordu: “İnsanlık varabileceği son noktaya vardı. Liberal demokrasi ve piyasa ekonomisi insanlığın son hükümet şeklidir.” (Francis Fukuyama, Tarihin Sonu Tezi, The End of History.) 

Fukuyama’nın bu tezi bugünlere kadar tartışılsa da geçerliliğini korudu. Fakat son yıllardaki dünyada meydana gelen değişim, bu tezi çökertmeye başladı. 

İzmir’de geçen hafta “İkinci Yüzyılda İktisat Kongresi” konferansına “Tarihin Sonu Tezi” ile son 30 yıla damgasını vuran Francis Fukuyama da konuşmacılardan biri olarak katıldı. Fukuyama, konuşmasına, “Liberal demokrasi karanlık bir döneme giriyor” diyerek kendi

Almanya Dışişleri eski bakanı ve Yeşiller Partisi eski lideri Joschka Fischer, İzmir İktisat Kongresi’nde konuşma yaptı ve sonrasında buluştuk. Türk dostu Fischer, AB üyeliğinde Türkiye için yeni bir fırsat olduğunu söyledi.

- Yayınlanmış bir makaleniz var oradan yola çıkarak sormak istiyorum Amerika yüzyılı bitti mi?

ABD ve Batı’nın kaotik bir şekilde Afganistan’dan ayrıldığını gördük. Fakat daha sonra bence Biden oldukça etkileyici davrandı ve Biden’ın Putin’in Ukrayna’ya yönelik savaş saldırganlığına karşı tepkisi farklı bir resim çizdi. Bu resim de ABD’nin aşağı yukarı (hemen hemen) geri döndüğünü gösterdi.

- Peki, Amerika dünyada bugüne kadar demokrasiyi getirebildi mi yoksa bundan vaz geçti mi artık?

Bu oldukça karmaşık (zorlu) bir soru. Amerika için küresel demokrasinin son derece önemli olduğunu düşünüyorum. Fakat aynı zamanda Trump’ı da deneyimledik. Bunu unutamayız. Yani hem evet hem hayır.

- Şu anda Çin’le Amerika arasındaki ilişki biçimini nasıl

Aslında yakın tarihimizde bitmeyen bir tartışmadır Atatürk’ün kapitalist mi, sosyalist mi olduğu? Atatürk’ün kurtuluş mücadelesini emperyalizme karşı vermesi, Sovyetlerin savaşta açık desteğini almasından ötürü sosyalist, İzmir İktisat Kongresi’ni toplaması nedeniyle de kapitalist olduğu hep iddia edilmişti.

Mustafa Kemal, İstanbul Hükümeti’ne rağmen Anadolu’da kurtuluş mücadelesini başlatmış ve büyük bir başarı elde etmiş, sonra da Batılı ülkelerle masaya oturmuştu. Ankara Hükümeti, Batılı ülkeler ile Lozan’da barış sürecini yürütürken “Kapitülasyonlar ve Osmanlı borçları” konusunda görüşmeler kilitlenmiş, görüşmelere 6 ay ara verilmişti. Tam bu sırada Atatürk, köylüler, tüccarlar, işçiler ve sanayici temsilcilerinin katıldığı İzmir İktisat Kongresi’ni 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihleri arasında topladı. Atatürk’ün bu kongreyi yapmasının iki amacı vardı; Batı’ya karşı birlik mesajı vermek ve Batı’nın kapitülasyonlar konusunda