Zengezur’un tarafları

Zengezur meselesi zor ve karmaşık bir konu. Meseleyi daha da sancılı hale getiren, bu stratejik alan üzerinde mücadele eden taraflar: Azerbaycan (dolayısıyla Türkiye), Ermenistan, Rusya ve İran. Bu alan, Türkiye açısından Türk dünyasıyla doğrudan bağ kurma imkânı. Azerbaycan açısından tarihi bir hafıza ve Nahcivan’daki vatandaşlarına arada yabancı ülke toprağı olmadan erişebilme imkânı...

Ermenistan açısından bir egemenlik meselesi. İran açısından ise kaybedilecek bir nüfuz alanı. Bu yolun açılışında pratikteyse iki esas uzlaşmazlık var: 1- Statü, 2- Güvenliğini kimin sağlayacağı. Görüştüğüm kaynakların verdiği bilgiler ışığında genel çerçeveyi ve tarafların pozisyonlarını aktarayım.

Ermenistan:

Ermenistan bu meseleyi bir egemenlik meselesi olarak gördüğü için, bu yola “koridor” denilmesinden bile rahatsız. Çünkü “koridor” denildiğinde başka, “yol” denildiğinde başka bir statü oluşuyor. Erivan, “koridoru” kendi egemenliğini başka bir güce devretmekle eşdeğer görüyor. Bu noktada Zengezur’un Karabağ’ın statüsünden farklı olduğunu söyleyelim. Karabağ, Ermenistan’ın 1993’te işgal ettiği bir Azerbaycan toprağıydı ve bu işgal Birleşmiş Milletler tarafından da teyit edilmiş durumdaydı.

Zengezur ise 1920’lere kadar Azeri toprağı olsa da, daha sonra Sovyetler Birliği’nce Azerbaycan-Nahçıvan bağlantısını kesmek için Ermenistan’a bırakılmış, daha sonra çeşitli anlaşmalarla BM’nin de “Ermenistan toprağı” kabul ettiği bir yer. Bu hat, 2020 Karabağ anlaşmasında “Zengezur” denilmeden, “koridor” tanımı yapılmadan, “bağlantı” olarak tarif ediliyor. O bağlantının gözetimi de Rusya’ya bırakılıyor. Bugün geldiğimiz noktada Batı’ya göz kırptığı için Rusya’yı çokça rahatsız eden Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan’ın ülke topraklarına Rus güçlerinin girişine “Evet’ de “Hayır” da demesi zor.

İran:

Tahran açısından meselenin iki boyutu var: Ekonomik getiri ve nüfûz. Uluslararası Nakliyeciler Derneği’nin verilerine göre Bazargan kapısından İran’a günde ortalama 500 civarında Türk TIR’I geçiyor. İran, yaklaşık 2 bin kilometrelik yol için her TIR’dan 800 dolar geçiş ücreti alıyor. Nahçıvan-Ermenistan-Azerbaycan hattını bağlayacak bir güzergâh, İran için büyük bir gelir kaybı demek. Dahası, Orta Asya’yla irtibatı sağlamak, Türkiye’ye karşı elindeki bir koz. Tahran, Türk dünyasına geçişin kendi sınırlarında kalabilmesi için Mart 2022’de Bakü yönetimiyle “Aras koridoru” imzasını attı. Güzergâha göre Aras Nehri üzerinde iki kara ve iki demiryolu köprüsü inşa edilecek. Bu arada İran, Zengezur’a yapılması muhtemel bir Azerbaycan operasyonuna da karşı çıkıyor. İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan’ın “İran ve Ermenistan’ı karadan birbirine bağlayan tarihi güzergahın sınırlandırılmasına izin vermeyeceğiz’ demesinin sebebi bu.

Azerbaycan ve Türkiye:

Türk tarafı, hukuken Ermenistan toprağı olarak görülen bölgede yapılacak bir operasyonun tepkiye yol açacağının bilincinde. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın “Kavga gürültü olmadan bu işi çözmemiz gerekiyor” sözleri, bunun bir yansıması. Ankara, meseleyi bir “bölgesel entegrasyon” mantığı içinde, “T şeklinde bir yolla” çözmenin arayışında. Statü meselesinde Ankara, “Ermenistan’ın kendi topraklarından geçecek bir yolun denetimini kendisinin yapmak istemesini anlaşılır buluyor.”

Ancak hem Türkiye hem Azerbaycan tarafında, Ermenistan’ın tek başına söz sahibi olma isteği geleceğe dair soru işaretleri yaratıyor. Türk tarafı için İran’a daha fazla bağımlılık anlamına geldiği için Aras koridoru ise Zengezur hattına bir alternatif değil, son seçenek.

Rusya:

Rusya, 2020’deki Karabağ savaşından sonra taraflar arasında arabulucu olmuş ve Zengezur bağlantısına kendi güçlerini koyarak Güney Kafkasya’nın büyük ağabeyi olduğunu bir kez daha göstermişti. Statü olarak Zengezur bağlantısının açılması, Rusya’nın onayı olmadan zor. Rusya bunu belki Türkiye’ye bir jest yapmak veya zaman zaman gerilimler yaşadığı İran’a karşı bir dirsek gösterme olarak kullanabilir. Kendisinin dahil olmadığı bir güvenlik gözetimine de bu saat itibariyle “yeşil ışık” yakması ise beklenmiyor.

Özetle bu denklemde tüm tarafları mutlu etmek çok zor. Zengezur koridorunu açabilmek bugünlerde çok maharetli ve incelikli bir diplomasi gerektiriyor.